پس از عصر نزول و جمع آوری و وحدت بخشیدن به نسخه های قرآن، تلاشهای علمی فراوانی درباره قرآن معمول گشت و این کتاب مقدس سیر و مراحلی را طی کرد.
در آغاز مسأله، قرائت و فهم کلمات غریب قرآن، نقطه گذاری،اعراب و شماره گذاری آیات آن مطرح بود، ولی به تدریج مباحثی چون تفسیر قرآن و سبکهای مختلف آن از نقل اقوال (مأثور) تا بحثهای اجتهادی و استنباطی قرآن مطرح گشت و روز به روز بر حجم این موضوعات علوم قرآن افزوده گشت، به گونه ای که هر یک از مباحث علوم قرآنی و تفسیری، تبدیل به رشته ها و سبکهای گوناگونی شد.
یکی از سبکهای مورد توجه در رشته های تفسیری که از آغاز مورد توجه قرار گرفت، سبک کلامی و شیوه استفاده از آیات برای دفاع از عقاید و یا دفع شبهات مخالفین بود. سبکی که با استدلال از قرآن برای پوشیده کاریها و خرده گیریهای مخالفان و یا توضیح نظرات اعتقادی به کار گرفته می شد.
از طرف دیگر، مفسر قرآن مجید، چون خود پیرو یکی از مذاهب اسلامی است و در زمینه اصول دینی و حتی فروع فقهی عقایدی دارد که برایش از مسلّمیات شمرده می شود. از این روی، هر مفسری به هنگام تفسیر، آنچنان تفسیر می کند و معنی و تأویلی را عرضه می دارد که با اصول و عقاید وی ناسازگار از کار در نیاید. در این مورد، تفاسیر معتزله و اشاعره و سپس عرفاء و تأویلات ایشان، از شواهد روشن این سبک شمرده می شوند.
از نگاه منطقی، گرچه بحثهای اعتقادی به دنبال برخورد مسلمانان با ملل یهود، نصارا زردشتی، مانوی و بودایی و عوامل سیاسی و خارجی و حکومت عباسی و مسأله خلق قرآن شکل گرفت، اما ویژگی خود قرآن در شکل بهره گیری از استدلال و ارجاع دادن به اصول بدیهی عقل و توجه دادن به حقایق و گاه ارجاع به دانشهای طبیعی و حوادث تاریخی در شکل گرفتن این سبک تفسیر، تأثیر فراوان و سهم بسزایی داشته است.
از کسانی که دانش کلام و سبک تفسیر کلامی را فربه ساخت، دانشمند فرزانه ومصلح بزرگ و پیشوای متکلمان محمد بن محمد بن نعمان، معروف به شیخ مفید است.
مرحوم شیخ مفید(ره)، گرچه تفسیر مستقلی و با گرایش کلی تدوین نکرد، اما مجموع کتابهای اعتقادی، تاریخی، فقهی او گویای روشنی از این سبک تفسیر است; زیرا مهمترین و بارزترین ویژگی شیخ مفید(ره)، عقلگرایی و تعقلی برخورد کردن وی با مسائل دینی است. عقلانیتی که خواننده را به اعجاب می آورد و انسان را نیازمند بهره گیری از شیوه استدلال و دقتهای وی می کند. برخورد وی با نصوص و ظواهر متون دینی با چنین نگرشی است. متأسفانه، کتابهای مستقل علوم قرآنی این شخصیت علمی، تاکنون به دست نیامده است، امّا عناوین آنها (که در فهرستهای کتابشناسی ثبت شده) گویای این گرایش و بهره جسته از این سبک است. تنها عناوین کتابهای: (النصرة فی فضائل القرآن)، (البیان فی تألیف القرآن)، (الکلام فی وجوه اعجاز القرآن)، (جوابات ابی الحسن سبط المعالی بن زکریا فی اعجاز القرآن)، بیانگر توجه شیخ مفید(ره) به بهره گیری از روش کلامی است.
ازاین کتابها که بگذریم، در جای جای دیگر کتابهای موجود شیخ، بحثهای تفسیری، به شیوه خویش است. روشی که در هیچ یک از کتابهای پیش از شیخ، موجود نمی باشد و جای آن در حوزه تفکر اسلامی خالی است.
در هر صورت، ضرورت جمع آوری مباحث تفسیری ایشان از مجموع کتابها و رساله ه، امر روشنی است، بویژه که ما در آستانه هزارمین سال درگذشت آن دانشمند بزرگ و برگزاری کنگره ای به همین مناسبت هستیم و تدوین مباحث تفسیری و نشان دادن سبک و روال شیخ مفید در برداشت از قرآن، تأثیر چشمگیری در مباحث قراآی و نشاط علمی حوزه های علمیه و جهان اسلام خواهد داشت.

همانطوری که اشاره شد، شیخ(ره) کتاب مستقلی در تفسیر همه ٌ قرآن ننوشته است، اما گستردگی استفاده از آیات در مباحث اعتقادی، تاریخی و فقهی و پرداختن به مباحث تفسیری قرآن، نشانگر احاطه این دانشمند به مباحث تفسیری است. امّادر هر صورت، ویژگیهای تفسیر از چند جهت جالب توجه می باشد:
1 . ویژگی مهم این تفسیر، بُعد کلامی آن است. شاید بتوان، بدون مبالغه، ادعا کرد که ما تفسیری کلامی به این گونه در شیعه نداشته و نداریم و در میان تفاسیر موجود شیعه، تاکنون، به این گستردگی در موضوعات کلامی، در ذیل آیات قرآن، بحث نشده و از آیات، مباحث کلامی استخراج نگردیده است. در اهل سنّت نیز، چنین است. فقط تفسیر کبیر فخر رازی، از این جهت، به تفسیر شیخ مفید، شباهت دارد که البته پس از دو قرن از حیات شیخ مفید نگاشته شده است.
به عبارت دیگر، چون مرحوم شیخ(ره) در محیط پرجنجال و بحث انگیز بغداد، در آن تاریخ، می زیسته است و شیعه سخت مورد هجوم مخالفان قرار گرفته است و فرصت پاسخگویی، بیشتر در حکومت دیالمه به وجود آمده است، به هر مناسبتی به دفاع از عقاید شیعه بر می آید و با دفع شبهات مخالفان، با مباحث قرآنی و نگرش عقلی این اشکالات را جواب می دهد.
اکنون، با کنار هم گذاشتن مجموع مباحث تفسیری، به ترتیب قرآن، چنین نتیجه ای به دست آمده است که کلیه آیاتی که زمینه برداشتهای کلامی و تفسیری دارند، در این تفسیر مشخص شده است.
کتابهای الأفصاح، اوائل المقالات، تصحیح الاعتقاد، العیون والمحاسن، مسائل صاغانیه، رساله حاجبیه، الارشاد والمسائل السرویه، مباحث کلامی را طرح می کند و کتابهای المقنعه، رسالة فی المهر، المسح علی رجلین، حرمة ذبائح اهل الکتاب و برخی از رساله های دیگر، مباحث فقهی را به طور مستقل عنوان می کنند. اماعنوان فقهی این مباحث، این معنیً نیست که این کتابها هم جهتگیری کلامی نداشته باشند، یا آن کتابها بحث فقهی نداشته باشند.
2 . با نگرشی به مباحث تنظیم شده این تفسیر، نوع جهتگیریهای شیخ مفید در قرن چهارم و اندکی از قرن پنجم و نزاعهای شیعه و سنی و حتی در میان شیعه (مباحث طرح شده از سوی محدثینی مثل صدوق و پاسخ ایشان در تصحیح الاعتقاد) و در سطحی گسترده جهان اسلام به دست می آید.
بیشترین مباحث، شبهاتی بوده است که از سوی اهل سنّت، نسبت به عقاید شیعه، درباره افضلیت علی(ع)، نسبت به خلفای راشدین، عصمت، غیبت امام مهدی، رجعت، متعه، نفاق بعضی از صحابه و مسائل فقهی مورد اختلاف، مانند. تحریم ذبائح اهل کتاب بوده است.
همین مباحثی، چون : فعل شرور، خلق افعال عباد، حدود اختیار و اراده انسان، ومباحثی دیگر از این نسخ با معتزله داشته است.
اما موضوعاتی که با اهل حدیث از شیعه طرح کرده است، مثل: اراده الهی، هدایت الهی، منشأ عمل انسان، مفهوم بداء، عالم ذر، ارزش عقل، آفرینش روح و مانند این موضوعات بوده است.
بخشی از مباحث تفسیری کلامی شیخ مفید (ره) تعارض وی با غلات است. مثلاً در باب این که پیامبران و ائمه(ع) همانند دیگر انسانها بر خوردار از لذت و الم هستند و رشد جسمانی و کهولت دارند، با نظریه رایج غلات در آن زمان، مبارزه می کند و می گوید:
(پیامبران و ائمه معصومان، همانند دیگر انسانها هستند و این غلات هستند که برخلاف اجماع این عقیده را قائل شده اند.)1

1 . گرچه تمام آثار شیخ در دسترس نمی باشد، ولی همان اندازه از آثار شیخ که چاپ شده و یا نسخه های خطی آن به دست آمده و هم اکنون در دست چاپ است2، مورد مطالعه و کاوش قرار گرفته و آنچه از این کتابها بحث های تفسیری داشته اند، گزینش شده اند.
کتابهای گزینش شده به شرح زیر می باشند:
1 . الارشاد.
2 . الافصاح.
3 . الاعلام فیما اتفقت علیه الامامیه.
4 . اوائل المقالات.
5 . ایمان ابی طالب.
6 . تحریم ذبائح اهل الکتاب.
7 . تصحیح الاعتقاد.
8 . الثقلان.
9 . خمس رسائل فی اثبات الحجة.
10 . رسالة فی تفضیل امیرالمؤمنین علی(ع).
11 . رسالة فی معنی المولی.
12 . رسالة فی تحقیق الخبر المنسوب الی النبی(ص) نحن معاشر الانبیاء.
13 . رسالة فی النص علی امیرالمؤمنین.
14 . رسالة فی المهر.
15 . رسالة فی عدم سهو النبی.
16 . العویص.
17 . الفصول العشرة فی الغیبة.
18 . الفصول المختاره من العیون والمحاسن.
19 . فی المنام (شرح المنام).
20 . المسائل الصاغانیة فی الرّد علی ابی حنیفه.
21 . المسائل الجارودیة.
22 . المسائل السرویة.
23 . المسائل العکبریة (الحاجبیة).
24 . المقنعة.
25 . النکت الاعتقادیه.
بنابر این، ازمجموع کتابهای شیخ مفید، تنها این کتابها و رساله ها گزینش شده اند و بقیه آثار موجود به گونه ای نبوده اند که برای استخراج مباحث تفسیری کاربرد داشته باشند.
2 . مباحث گزینش شده در ذیل آیاتی استخراج شده است که به گونه ای در تفسیر و توضیح آیات قرآن تلقی شده اند و در مواردی که ذکر آیه از باب انطباق وجری بر موضوع و استشهاد بوده و به آن گونه ای نیست که در تفسیر و فهم قرآن دخیل باشد، از گزینش آن خودداری شده است. به همین دلیل، گاهی در یک رساله فقط یک فیش گزیده شده است.
3 . در قرن چهارم هجری، شهر بغداد مرکز فرهنگی جهان اسلام بود و علما و دانشمندان مذاهب در این شهر به سر می برند و جلسات بحث و مناظره در باره عقاید گوناگون گرم و پررونق بود. شیخ مفید (ره) از چنین موقعیتی سود می جوید و برای دفاع از اسلام و مکتب تشیع، که مورد هجوم افکار مخالفان قرار گرفته است، تلاش وصف ناپذیر و سترگی را می نماید. مباحث تفسیری گردآوری شده، گویای این حرکت وتلاش است و چون این مجموعه مباحث، به صورت موضوعی یا به شکل پرسش و پاسخ طرح شده است، صبغه کلامی دارد. از این روی، طبیعی است که به اختلافات مذهبی آن عصر و نزاعهای آن دوران بپردازد و در این کتاب شکل نمایانی به خود بگیرد. بویژه که شیخ در تمام این بحثهای کلامی، عنایت وافری نسبت به استفاده از قرآن داشته است.
از طرف دیگر، نمی توان از این مجموعه مباحث که به ترتیب قرآن تنظیم شده است، توقعی همچون دیگر کتابهای تفسیری داشت که به مباحث ادبی و تاریخی و روایی بپردازد، گرچه در مجموع این برداشته، از شیوه بیانی، ادبی، روایی و تاریخی سود جسته است. همچنین،این مباحث، شامل همه آیات قرآن و ناظر به همه قسمتهای هر آیه نمی شود و تنها آن قسمت مورد نظر شیخ که درباره آیه می باشد،گزینش شده است. و چون مباحث گزینش شده از کتابهای مختلف و با سیاقهای گوناگونی است، نباید توقع یکدستی و انسجام در ورود و خروج مطالب در یک کتاب را داشت.
اما با همه اینه، تأکید می گردد با اندک ملاحظه ای از مباحث کتاب، برتری مباحث تفسیری این کتاب در مقایسه با دیگر تفاسیر کلامی کاملاً مشهود است.
4 . شیخ مفید(ره)،گاه برای اثبات موضوع یا رد شبهه ای چند آیه را مورد بحث قرار می دهد یا به چند آیه استشهاد می کند که تفکیک این مباحث چندان مفید نیست.
بدین جهت، در ذیل نخستین آیه مورد بحث، تمام آن مطالب آورده شده است و در ذیل آیات دیگر، از روش ارجاع استفاده شده است تا از تکرار مباحث پرهیز شود.
5 . کلیه توضیحات و ارجاعات و ذکر نام اشخاص که دخیل در فهم کلام بود و از اضافات گردآورنده می باشد، در داخل کروشه قرار گرفته است، تا با مطالب اصلی کتاب اشتباه نگردد.همچنین، در مواردی از روش تقطیع استفاده شده است به این گونه که مباحث خارج از موضوع حذف شده است و کسانی که بخواهند به مجموعه مباحث تفسیری و غیر تفسیری شیخ مفید(ره) مراجعه کنند می توانند با مراجعه به منبع اصلی که در هر آیه ذکر شده است، مقصود خود را عملی سازند.
6 . فهرستی از تمام آیات به کار رفته، اعم از آیات گزینش شده و یا آیاتی که در این کتاب آورده نشده ولی شیخ مفید(ره) به هر صورت آنها را ذکر کرده است، در پایان کتاب جزء فهارس تفسیر آمده است.
از فهارس کتاب، فهرست موضوعی مطالب و فهرست نمایه های بحثهای تفسیر و فهرست آیات کتاب می باشد.